1․Երկկենցաղների արտաքին կառուցվածքը և տարածվածությունը։
Երկկենցաղները ցամաք դուրս եկած առաջին ողնաշարավոր օրգանիզմներ են: Այս դասին պատկանող բոլոր կենդանիները հասուն վիճակում շնչում են թոքերով, ունեն եռախորշ սիրտ և արյան շրջանառության երկու շրջան: Ողնաշարավորների ենթատիպում երկկենցաղները ամենասակավաթիվ օրգանիզմներն են, ունեն մոտ 4,5 հազար տեսակ:
Երկկենցաղների մարմինը կազմված է միմյանց սահուն հաջորդող գլխից և մարմնից, որոշ երկկենցաղների մոտ մարմնի շարունակություն է հանդիսանում նաև պոչը:
1. Գլուխ. սահմանազատվում է իրանից թմբկաթաղանթներով՝ կրում է տեսողական և լսողական զգայարանները, բերանը, քթանցքները, որոնցում գտնվում են նաև հոտառական պարկերը, գանգատուփում գտնվում է գլխուղեղը:
2.Իրան. սահմանազատվում է պոչից հետանցքով՝ կրում է առջևի և հետին զույգ ցամաքային վերջույթների գոտիները, ներքին օրգանները: Իրանի վրա տարբերակում ենք մեջք և փորիկ:
3.Պոչ. բնորոշ է միայն սալամանդրաներին և տրիտոններին: Բոլոր երկկենցաղները տեղաշարժվում են վերջույթներով:
4. Վերջույթներ՝
առջևի վերջույթներ – հիմնականում ծառայում են ցամաքի վրա հենվելու համար:
2․Երկկենցաղների ներքին կառուցվածք։
Երկկենցաղները հանդիսանում են ցամաք դուրս եկած առաջին ողնաշարավոր կենդանիները: Ցամաքում գտնելով բավարար քանակությամբ կեր և չունենալով մրցակիցներ՝ նրանք սկսեցին արագ հարմարվել նոր պայմաններին: Ցամաքային կենսամիջավայրում գոյությունը ուներ իր բարդությունները, որոնք կարողացել են հաղթահարել երկկենցաղները:
Գոյության տվյալ պայմաններում հարմարվելու համար անհրաժեշտ էր.
3․Երկկենցաղների բազմացումը։
Բոլոր երկկենցաղները բաժանասեռ կենդանիներ են և բազմանում են արտաքին բեղմնավորմամբ:
Երկկենցաղների բազմացման օրգանները կառուցվածքով շատ նման են ձկների բազմացման օրգաններին:
♂առանձնյակը ունի երկար զույգսերմնարաններ, որոնք սերմնածորաններով բացվում են կոյանոցի մեջ:
Բազմացման շրջանում սերմնարանները լցվում են թանձր սերմնահեղուկով, որը պարունակում է միլիոնավոր սերմնաբջիջներ:
♀առանձնյակը ունի զույգ ձվարաններ, որոնք ձվատարներով բացվում են կրկին կոյանոցի մեջ:
4.Թռչունների արտաքին կառուցվածքը և տարածվածությունը։
Թռչունները սողուններից հետո հիմնական խումբն են, որոնք ողնաշարավորների մեջ գրավել են օդային տարածքը:
Օդային տարածությունում թռչելու և ակտիվ կենսակերպ վարելու համար թռչունների օրգանիզմը զարգացել է, հարմարվել և բարդացել:
Այսպես՝
- առջևի վերջույթները վերածվել են թռիչքի թևերի,
- ունեն իսկական միջնապատով բաժանված քառախորշ սիրտ,
- մաքուր զարկերակային արյուն,
- թոքերում շնչառական մեծ մակերես,
- թեթև ոսկրեր,
- մարմնի մասնագիտացված արտաքին ծածկույթ՝ փետուրներ:
Թռչունները ունեն չոր մաշկ՝ ծածկված փետուրներով: Համեմատած սողունների՝ թռչունները ունեն լավ զարգացած նյարդային համակարգ:
5․Թռչունների ներքին կառուցվածք։
Թռչունները առաջին տաքարյուն ցամաքային ողնաշարավորներն են, հարմարված են թռիչքին, գրավել են օդացամաքային կենսամիջավայրը:
Նրանց առջևի վերջույթները վերափոխվել են թևերի, մարմինը պատված է փետուրներով: Բազմանում են՝ ցամաքի վրա դնելով կրային կեղևով պատված խոշոր ձվեր:
Կենտրոնական նյարդային համակարգի և զգայարանների բարձր զարգացած լինելու շնորհիվ թռչունները ունեն բարդ վարք: Շարժունությամբ և մեծ հեռավորությունների վրա տեղաշարժեր կատարելու ունակությամբ թռչուններն առաջին տեղն են գրավում ցամաքային ողնաշարավորների մեջ:
6․Թռչունների բազմացումը։
Թռչունների բազմացումը և զարգացումը
Թռչունները ձվադրող, բաժանասեռ կենդանիներ են և բազմանում են ներքին բեղմնավորմամբ: Թռչունները, ի տարբերություն սողունների, չունեն կենդանածին ձևեր:
Թռչունների բազմացման օրգանները կառուցվածքով շատ նման են սողունների բազմացման օրգաններին:
Արուն ունի երկար զույգսերմնարաններ, որոնք սերմնածորաններով բացվում են կոյանոցի մեջ:
Էգը ունի կենտ ձվարաններ, որոնք կենտ ձվատարով բացվում են կոյանոցի մեջ:
Էգերի մոտ միայն մեկ ձվարանի զարգացումը թեթևացնում է նրանց քաշը: Բացի այդ, քանի որ նրանք դնում են խոշոր ձվեր, դրանց միաժամանակյա զարգացումը երկու ձվարաններում կարող էր բերել անցանկալի հետևանքների:
7.Կաթնասունների արտաքին կառուցվածքը և տարածվածությունը։
Կաթնասունների մեծ մասն ապրում է գետնի վրա: Հասած լինելով զարգացվածության բարձրագույն աստիճանի` կարողացել են գրավել բոլոր կենսամիջավայրերը՝ օդացամաքային, ջրային, ցամաքային, ջրացամաքային: Նրանք ինչպես բուսակեր են, այնպես էլ գիշատիչ և ամենակեր: Հանդիսանալով տաքարյուն կենդանիներ` ևս ունեն մարմնի կայուն ջերմաստիճան:
8․Կաթնասունների ներքին կառուցվածք։
Կաթնասունների նյութափոխանակության մեծ ինտենսիվությունը ապահովվում է նրանց շնչառության, արյան շրջանառության և այլ օրգանների կատարելությամբ: Մարմնի ջերմությունը պահպանվում է մազածածկույթի և ենթամաշկային ճարպաշերտի շնորհիվ: Մի շարք ստորակարգ կաթնասունների մարմնի ջերմաստիճանը համեմատաբար ցածր է՝ տատանվում է 26−34°C, օրինակ՝ ձվածիններ, պարկավորներ:
Թռչունների նման կաթնասուններն էլ չեն կարող երկար ժամանակ մնալ առանց սննդի՝ էներգիայի աղբյուրի: Կերի պակասության պատճառով շատ կաթնասուններ քուն են մտնում՝ արջեր, մյուսները գաղթում՝ կետեր, չղջիկներ:
Արտաքին միջավայրի ցուրտ պայմաններում գոյատևելու, մարմնի կայուն ջերմաստիճան գրանցելու և ակտիվ կենսակերպ վարելու համար անհրաժեշտ էր՝
1. թթվածնի ինտենսիվ կլանում. մաշկի մակերեսը մի քանի անգամ գերազանցող թոքերի ներքին մակերեսը թույլ տվեց լուծել այդ խնդիրը:
2. քառախորշ սիրտ. մաքուր զարկերակային արյան մատակարարումը թույլ է տալիս գրանցել մարմնի բարձր ջերմաստիճան:
3. մազածածկույթ. մաշկի մազերը կատարում են ջերմության պահպանման և բաշխման գործառույթ:
4. ակտիվ կողմնորոշում և հաղորդում:
9․Կաթնասունների բազմացումը։
Կաթնասունները կենդանածին, բաժանասեռ կենդանիներ են, որոնք բազմանում են ներքին բեղմնավորմամբ:
Լավ աչքի է ընկնում սեռական դիմորֆիզմը: Արուն ավելի խոշոր, վառ արտահայտված արտաքինով է՝ ավելի խոշոր եղջյուրներ, թավ մազածածկույթ, մկանուտ մարմին և այլն:
Կաթնասունները ևս մասնակցում են հարսանեկան խաղերի:
Սեռական օրգանները
Կենդանածնության հետ կապված կաթնասունների բազմացման օրգաններն աչքի են ընկնում որոշ յուրահատկություններով: Էգի ձվարանները փոքր են, դրանց մեջ պարունակվող և զարգացող ձվաբջիջներն ունեն մանրադիտակային չափեր՝ 0,1−0,2 մմ տրամագծով և գրեթե զուրկ են դեղնուցից:
Հասունացած ձվաբջիջներն անցնում են ձվատար խողովակի մեջ, որտեղ տեղի է ունենում բեղմնավորումը: Զույգ ձվարանները բացվում են իգական սեռական համակարգի հատուկ օրգանի՝ արգանդի մեջ, որն ունեն միայն կաթնասունները: Արգանդը մկանուտ պարկ է, որի պատերն ընդունակ են խիստ ձգվելու: Կիսվել սկսող ձվաբջիջը ամրանում է արգանդի պատին և պտղի հետագա ամբողջ զարգացումն ընթանում է այդ օրգանում:
Բեղմնավորված ձվաբջիջը ամրանում է արգանդի վերին պատին՝ ձևավորելով ընկերք: Այնուհանդերձ զարգացող սաղմի շուրջ որպես կանոն սկսում են ձևավորվել սաղմնային թերթիկները՝ ամնիոնը և խորիոնը: Կաթնասունների օրգանիզմում սաղմը ուղղակիորեն սնվում է մայրական օրգանիզմից՝ ընկերքից սկիզբ առնող պորտալարի միջոցով:
10.Հետաքրքիր փաստեր կաթնասունների մասին։
1. Կաթնասուններն այսպես են կոչվում, քանի որ նրանք իրենց ձագերին կերակրում են կաթով:
2. Կաթնասունների միջազգային անվանումն է ՝ Կաթնասուն:
3. Հայտնի է կաթնասունների մոտ 5500 տեսակ:
4. Ռուսաստանում կա մոտավորապես 380 տեսակ:
5. Խորը օվկիանոսում կաթնասուններ չկան:
11․Մայիս ամսվա բլոգային աշխատանքներ։
Կաթնասունների արտաքին կառուցվածքը
Թռչունների վարքը, բազմազանությունը և դասակարգումը
Երկկենցաղներ
Վահե Գաբրիելյան 